MA SELL OUZH ISTOR BREIZH
Diwar-benn ar Brizhvezeg Preakistor ha goude ar Protoistor Neolitik, gant e vezoulioù hag e garnoù, ha da echuiñ gant an Henamzer keltiek atlantel (kalz a liammoù chomet kuzhet etre an oadvezhioù-se), me a gomzo anezho berr dre ar pajenn-mañ. Me a lavaro sur a-walc’h muioc’h amañ en amzer da zont.
Ar Grennamzer uhel
An divroañ e Bro-Vreizh-Izel
E-pad muioc’h eget 6000 BLOAZ, e oa bet darempredoù bepred etre ar Norzh hag ar Su ha kement all evit ar Su da vont betek ar Norzh en ARKIPEL o tont da gejañ gant Breizh-Izel ha an enezennoù anvet breizhveurat, dreist-holl adreñv ha dreist ar MOR BRAS. An DAREMPREDOÙ DIZORREN-se a oa evel-just kefridiel ha sevenadurel, met ivez tiegezhel (diskouezet gant an ADN). Ne oant ket atav peoc’hus, en un doare evel ar “Mare Nostro” e-kichen ar Mor Kreizdouar. An darempredoù-se a yae betek an Arc’h Atlantel a-bezh, adalek ar Portugal betek ar Shetland.
Un DIVROAÑ leun a nerzh gant BRETONED-BRITONED eus Breizh-Veur a zo deuet goude ar muzulioù stroll pobl a oa oc’h en em gejañ er vro. Ar muzul Norzh-Su a yeas gant muioc’h a nerzh e-pad muioc’h eget daou gantved, etre ar Vvet hag ar VIIvet. D’an nebeutañ teir abeg disheñvel, a-wezhioù dispartiet pe an em mesket, a ziazezas ar muzul-se : fin Impalaeriezh Roma, an darempredoù gant ar Saksoned e Breizh-Veur, ha gant al lidoù relijiel, an Avielañ.
Ar pezh a ouzomp eus an amzer-se zo mesket gant istor, mojennoù ha barzhoniezh. Evel-se, ar veajourien-se a oa kaset gant pennadoù a-wezhioù kevredigezhel pe relijiel eus ILIZ KELTIEK (melestradurel). Tud Breizh o deus roet an titl a “sent” da galz anezho. Setu ar “sent diazezourien” brudet : Pol, Samson, Patern, Kaourintin, Brieug, Mac’hlow, Tudual. Tud santel all, n’int ket bet anavezet gant Roma, a zo doueed ha doueezed ar relijion keltiek kevredigezhel bet kemeret gant ar gristeniezh lec’hel. Tud santel dizingal a zo evel Anna (an doueez mamm). Er vro-Breizh, ar stourmoù a genderc’hel gant ar Saksoned. E Breizh-Izel, ar c’hontrol d’un tu zo evit gouzout dornadoù Iwerzhoniz. Tro 600, emgann Catraeth a oa kontet gant ur varzhoneg briton gant Aneurin en enor d’ar penn Urien, tad d’ar marc’heg Owen pe Ewan, dindan ren Uther Pendragon. Ar vojenn a zo deuet da c’houde gant meur a dud evit tizhout d’ar mojennoù anvet Arthur, mab da Uther, skeudennad ar Rezistañs briton (pell goude hini ar rouanez Boudicca a-enep ar Romaned) hag al liamm etre sevenadur ar Gelted hag ar gristeniezh.
Rouaned Breizh
E penn kentañ staliet Britoned e-touez o c’hoarezed Arvoriz, e chom sonj eus ur priñs Conan Meriadeg a renas e Breizh-Izel tro 400. Goude-se e oa Conomore, e penn ur vro ouzhpenn d’an div tu d’ar Mor Bras (an div Donone), ha goudeze e voe priñsed all, evel Waraok (pe Erec), a renas war bro galianek ar Weneted.
Er skol, e oa bet komzet deomp eus ur roue anvet “Klovis” (hon enebour). Ur ger ijinet eo, ar gwir anv a zo Chlodowig, e yezh germanek, komzet gant rouaned na oant ket c’hall met frank, tost d’ar Alamagn, betek an 11vet kantved. O deus c’hounit ul lodenn eus ar « Galia », MET N’EO KET BREIZH, pe ur pezh eus ar Vro March ha da c’houde ur pennad berroc’h.
MA SELL OUZH ISTOR BREIZH
Aet eo bet ar rouaned en hon bro da vrezeliñ ouzh an enebourien-se.
Goude ar roue Morvan (anvet “Lez-Breizh” diwezhatoc’h), deuet eus bro Langoned, ar diwezhañ roue ha n’eo ket bet anavezet ent ofisiel gant ar broioù all, a voe ar Rig NOMENOE (Nevenoe), roue suveran e Breizh, da vihanañ anavezet evel-se gant ar Vretoned, goude emgann Ballon (845).
Da c’houde e voe enoret gant ar vatikano ha lakaet rouaned ofisiel, ar c’hentañ anezho ERISPOE. E 851, e emgann Jengland, e trec’has Karl der Kahle, roue ar Franked er c’hornôg, hag e savas ar rouantelezh vreton emren ha unvan. Goude-se e voe SALAMUN (Salaün) a gemeras ar Cotentin e 867 ha tachennoù all en hanternoz a Frankia, hag evit echuiñ, ALAN 1añ “Alan Veur”.
Alan n’en doa biskoazh graet “Alain” anezhañ e-unan. Komz a raent latin ha brezhonek kozh, hag e tremene an traoù aes etre Breizh hag ar vro all en tu all d’ar Mor Bras, gant liammoù kreñv c’hoazh e-pad kantvedoù all.
Dindan ren hor rouaned, ar stad vreton a voe er mare-se, en desped d’an holl argadennoù a-berzh ar re eus ar c’hornôg hag ar re eus an hanternoz, ar stad geltiek ar ploesaos aozet (cf. Léon Fleuriot). Anavezet e voe UR C’HENTAÑ OAD AUR gant Breizh war an dachenn sevenadurel : doareadurioù war ar skridoù, darempredoù barzhoniel ha sonerez ar varzhed gant Breizh all (ar brezhonek kozh zo neuze ur stumm eus ar memes yezh britonek, komzet eus PORNIC betek GLASGOW), ha gant ur yezh brezhonek skiantel (manuskript Leyde), ur varzhoniezh gant reolennoù liesseurt, ha klask derc’hel emrenerezh Iliz Breizh gant e eskopti Dol, hag all. Setu penaos e voe lakaet an traoù da vont da fall gant ar Vikinged.
Ar Grennamzer ha Gouarnamant Breizh
An dugelezhioù brezhoneger
Goude ar rouaned, e voe lakaet ar DUKED da ren. Setu-ni bremañ en amzer FEODALITEZH. E-barzh an aozadur european-se e voe Iliz Roma hag ar paped o lakaat da ren dreist an holl, o kemer perzh war dibab piv a vije roue, dug, pe impalaer. En urzh uhel an noblañsed-se, ar paped a savas ur serren dreist al loarelloù evit sevel ur hiezañ etre ar pennadoù. Ar pab a lakaas d’en em ren e Breizh hepken gant an titl “duc”, ha ne voe ket mui a “roue”. Ur vad a ranke ar dug bezañ d’ur roue. Evit Breizh, an dug a lakas d’ober ur HOMMAGE “SIMPLE” (pe “ordinar”) pe a-wezhioù ur c’hlemm “lige”, pe gant roue Bro-C’hall pe gant roue Bro-Saoz. “Simple” a dalvez e chom ar dugelezh emren evel ur rouantelezh. Evel-se e chomas alies an titl gant dug Breizh hag e voe “DUG SUVERAN”.
Ar c’hentañ anezho a voe ALAN 2 “Alan Barvek” pe “Al Louarn” (anvet “Barbetorte” diwezhatoc’h gant ar galleged), goude m’en doe skarzhet ar Vikinged (939, emgann Trans). Trono Breizh a voe klasket sevel gant reuz meur a wech, hag ar roue Bro-C’hall a gredas alies e c’hallje bezañ dreist. Meur a zud a zu aoz keltiek a renas c’hoazh e Breizh, evel Alan III, Conan I, II, Hoel II, Alan IV (Fergant), Arthur Iañ, ha kement zo. (Aes e vefe gouzout hag e oant brezhonegerien pe get).
Ar duged francophone, met n’eo ket holl o deus karantez evit ar C’hallaoued
Goude-se, Pêr a Vreizh (Mauclerc) a voe lakaet dug (e 1213). Gallaoued anezhañ e gwirionez ha diwar sevenadur Frañs, e lakaas ar yezhoù galleg da greskiñ en dugelezh Breizh, war-bouez an duged a rene a-raok anezhañ en tiegezh Kerne. E sac’hadoù a voe kaset gantañ, o klask degas peadra REGRESIV war ar gevredigezh kevatal d’ar bed keltiek, evel ar servij hag a nac’has da zibab e Breizh brezhoneger. An dugelezh-mañ a chomas pelloc’h er c’hornôg, ha ar langue d’oil ne renas nemet war ar reter eus Breizh Uhel a vremañ, an Marches de Bretagne.
Kenderc’hel a reas ar Vretoned d’en em gannañ gant ar renerien eus ar re all en eurzh (rouantelezh Frañs) hag eus an norzh (rouantelezh Bro-Saoz).
Ar c’hentañ ne voe ket mui renet gant rouaned germanek, met gant rouaned o komz galleg (ha latin evel-just). Er norzh, goude aloubadeg an Normaned (Gwilhom) gant skoazell AR VORLOURDOURIEZH ha noblesse Vretoned, rouaned “saoz” war an teulioù, breudeur pe c’hoarezed eus rouaned Frañs, a chom ivez Gallaoued pe franko-okitan evit ar yezh hag ar c’hustum. Hirie zoken, e kendalc’hont a c’hell bezañ evel-se evit pell amzer.
Padet e-pad pell e voe ar c’hrogad etre rouantelezh Frañs ha rouantelezh Bro-Saoz. Breizh, avat, a chomas etre an eil hag egile, oc’h embann he harzhoù a-wechou d’an eil, a-wechou d’egile. Unan eus an doareoù ma voe graet an dra-se e voe dre ar goumanantoù simpl pe lige a rankas duged Breizh reiñ d’ar rouaned, pe e Bro-C’hall pe e Bro-Saoz, e-barzh framm ar feodalitezh europat. Alies e oa ar savpoentoù breizhadez hag ar re c’hall o vont an eil enep egile (hiziv-an-deiz c’hoazh evit lod); ha n’eo ket dizenor ebet evit ur Breizhad klask mirout ur sell breizhat war e istor! A-wezhioù e roe roue Bro-C’hall anavezañs da emrenerezh dug Breizh (dre ar goumanant simpl), dreist-holl en e bolitikerezh diavaez; a-wezhioù all, avat, e klaskas lakaat ar goumanant lige d’e implij. Ar framm politikel cheñchus a voe lakaet e pleustr gant Breizh a roas an tu d’am bro da chom un STATEZ EMRENEK dre vras.
Abalamour da-se, ne voe ket Breizh, e gwirionez, o kemer perzh en Brezel Kant Vloaz. Evit doare e oa ur brezel e-touez ar galladezed, ur c’hoari feuls etre noblañsed ha familhoù nobl o vont da fall war c’hounez ar bobl. Stad Bro-C’hall hag he mignon Iliz a implijas ar pezh a c’hoarvezas, o lakaat Jeanne d’Arc da skouer.
An daou dug Yann a zigor un amzervezh pinvidik
Ur NEUTRALITEZH etre an daou vro a roas da Vreizh ur c’hresk ekonomikel hag a reas anezhi ur vro binvidik. O vezañ bet un tu pro-gall hag un tu pro-saoz en Breizh a zegasas, avat, ur BREZEL DIMEZ etre Charles de Blois ha Yann Montfort (diwar 1341 da 1364). Ennañ e voe gwelet kalon Jeanne Flandrez « ar Flam » hag ivez Jeanne Penthièvre. Ar brezel a echuas gant EMGANN AN TRID-UGENT e Kelc’h Elven (1351), hag ar tu pro-saoz a c’hounezas anezhañ.
E-pad an XIVvet hag ar XVvet kantved, gant YANN IV ha YANN V, e pinvijiñ Breizh (unan eus ar vorluioù brasañ eus Europa, ur c’hresk bras en eskemmoù evel lêr, dilhad, gwinizh, holen ha lin). An holl a gompren perak e voe heuliet ar vro gant kalz a vadoù.
Kêr-benn Breizh n’eo ket bet stabil un amzervezh hir, met en Gwened e chome an duged.
Aloubadeg Bro-C’hall
A-raok ar Renesans, dug FRANS II, erru war ar gador e 1458, a reas eus Naoned ar GÊR-BENN ha sevel enni un universite evit deskiñ d’ar re a zlee kemer perzh en administradur hag ar justis. E gaoze a voe adneveziñ gant raktresoù ha bravigoù nevez. N’eas ket ar Stadoù Breizh kuit eus Gwened-Guened e-lec’h ma kejent c’hoazh. François II a varvas nebeud goude an emgann bras evit Bro-C’hall.
En 1488 e voe unan eus ar brezelioù brasañ eus ar Grennamzer e SANT-ALBIN-AR-C’HOURM a gasas ar vro dindan galloud Bro-C’hall. ANNA, merc’h henañ Frañsez II, a deuas da VEZAÑ DUCHESSE e miz C’hwevrer 1489. E 1490 e timezas gant MAXIMILIEN AN AOSTRIA, met e 1491 e c’houlennas roue Bro-C’hall ouzh ar pab DIZOLIÑ an dimeziñ-se. Anna a zimezas adarre gant CHARLES VIII, gant ar c’hrog a oa gant armeoù Frañs, evel pa vefen dimeziñ kentañ evit ar rouantelezh gall.
Un dieubidigezh hengounel e 1499, pa timezas evit ar wech diwezhañ (gant LOUIS XII), a lakaas ur lodenn eus he suverenerezh da vezañ gwarezet er feur-emglev.
Tout a cheñcho goude HE MARV e 1514. He merc’h Klaoda a zimezo gant Frañsez, da vezañ roue Bro-C’hall. Hi a zilezo he gwirioù, en desped d’an emglev. Renée, eil merc’h ar rouanez, a vo heres ar briñselezh. Manifoulerezh roueel a ro diganti he douaroù. Testamant Anna Breizh a zo “kuiteet” disteramant.
Ar noblañs uhel breizhat a resev faverioù hag arc’hant-pad e-pad bloavezhioù.
E 1532, ar roue a adun STADOÙ BREIZH e GWENED hag a “sugjer” dezho goulenn ur unvaniezh padus gant Rouantelezh Bro-C’hall. Ne vir ket niver a brotestoù ouzh an disoc’h, dindan strizherezh ar soudarded roueel, ma voe disklêriet ar geidenn evel m’en dije asantet (hep roud ebet eus ur vot).
Goude-se e teu un EDIT ROUEEL (c’hoazh e 1532), kemeret e NAONED, a includo hon bro (anvet « Perou ar C’hallaoued ») en Rouantelezh Bro-C’hall.
Breizh a viras un emrenerezh, nemet ne voe doujet outañ peurvuiañ. Hi a zo lakaet da vezañ ur “PROVIÑS ANAVEZET ESTRANJER“, tostik d’an dro-lavar a-vremañ “Minorelezh vroadel“.
Dindan rouaned Bro-C’hall ha Stadoù Breizh
Goude an aloubadenn-se, POUEZ EKONOMEK BREIZH ne voe ket peurechuet kerkent. E-pad ar Renesans, e welomp alies splendidezhioù hag oberenn da goun baredi sakr Breizh.
Goude-se, LOUIS XIV, gant COLBERT, a DISTRUJAS hon ekonomiezh. An distruj-mañ a voe greantaet gant an STRINKADENN dre ur VOR deuet da vezañ BEVENN (a-drugarez da c’houlennoù Bro-C’hall ha saoz, ha d’ar KONFLIKTOÙ padus gant broioù Breizh).
E lakaas lazhañ ha KROGIÑ bretoned dre vilieroù, dreist-holl e-pad DISPAC’H AR BONEDOÙ RUZ (pe « Papier timbré »), en ur raktres DEMOKRATEK (e bered e Gornouaille), renet gant SEBASTIAN Ar BALP, a voe lazhet en ur fazi e 1675.
Dispac’h Gall ha an XIXvet kantved
Dispac’herien Bro-C’hall a live jakobin, o sevel diwar ur mennozh dieubour mezhus, n’o doa ket gouzavet gwirioù ar pobloù aloubet hag o doa mesket ar re-mañ gant « privilegioù » an ancien régime. Dre-se hon eus COLLET hon EMRENERIEZH hag ouzhpenn : Breizh a paouezas da vezañ ofisiel evit bezañ (e 1790) rannet e PEMP DEPARTAMANT (dre chañs, e lec’hioù ar re a zo a-raok d’hon HARZOÙ milvedel). Eus ur bro binvidik, hon eus deuet da vezañ ur bro baour, kollet ar binvidigezh-se dija er XVIIIvet kantved gant politikerezh brezel ar rouantelezh. Piv a harzo an dra-mañ ? Met kavet e vo fall kement-mañ en ul levr klasel !
E deroù ar c’hantved-mañ, ar CHOUANNERIEZH en deus merket Breizh, dreist-holl en douaroù tostañ ouzh Bro-C’hall ar C’hornôg (Gwened, Bro-Redon, Bro-Naoned, Marcheoù Breizh). Dija, Bretoned ‘zo o doa gwelet mat un dispac’h hag a gemere o fent gant reuz Breizh en amzer dremenet ha gant ideoù a-seurt-se hañval ouzh ar gemokratelezh. Hogen, an DERAILHADENN TOTALITAREL gant ar JAKOBINED, a-enep an dud (nebeutoc’h eget genosid e Naoned ha war-Vande), enep frankizioù Breizh, hag a-berzh an Iliz katolik, en deus disac’haet ar Vretoned (dreist-holl ar re relijiel). Dre an dispac’h-se, Breizh en deus roet ar goun a-enep an dispac’h, ar pezh ne oa ket e-naturel. Daoust d’ar gwir, ez eus bet ur bobl a repiblikaned breton ha gante ur roll bras. Un den brudet a zo bet Georges CADOUDAL, a zo bet trec’het goude ur stourm hir (hag a zo bet dibennet e 1804).
Troioù-kêr Breizh a ya da vezañ paourañ ha paourañ c’hoazh, gant an “Juloded” evel an anezho, ar beizanted eus an “avr gourvez” (dreist-holl e Leon). E-pad un amzer, ur kenwerzh tri c’horn positif a oa bet gant ar Bro-Gembre ha Bordo (koad Breizh, glaou Bro-Gembre, gwin Bordo), kent ma paouezfe hor bagadoù hag hor ekonomi da c’hounit dioutañ. Kalz magourusoc’h e oa eget ar c’hendalc’h kenwerzhel an “Johnny oignons”.
Eus tu an klasoù uhel ha bourgeoisie uhel eo e krogas da ziorren un spered breizhek. Ar seurt-mañ a zo a-stroll gant an doare romantel. E-touez ar hobereoù hag an uhelidi breton, ez eus ur nostalji eus an ancien régime hag a «tromp» c’hoazh hiziv an tu politikel a-enep, en ur c’herzout war an traoù breizhek a-fed sokiologiezh.
Pebezh bennak e vefe o santimantoù ha o youlioù kentañ, e kredan eo bet mesket gant diskennidi ar Dispac’h ar pozitif hag ar negatif (an diskar eus poblañs Breizh e-keñver o sevenadur hag o gwirioù, kolonelaat an tiriadoù tramor), evel m’eo bet mesket gant ar «réactionnaires» ar poell negativeg hag ar poell positiveg, o harpañ ar stourm evit padout.
Diskouezadenn sevenadurel ar nevezenti a zo bet graet dre un doare anvet « CELTOMANIA ». Taol krenn ar re enep breizhek da bep keñver ur sell nebeut skiantel (hag a oa ordrenet d’ar mare-se) a zo aesoc’h. Amañ ivez, skeudenn ur c’helc’h nevez-keltek a zo bet eunaet dre ur mod n’eo ket kustum mat. Ar re enep a stourmas a-enep d’an authenktusted eus al levr meur anvet ar BARZAZ BREIZ (ar skridaozañ-mañ zo bet kavet bravoc’h gant George Sand) , bet diskouezet kalzig ar c’hanioù, gant an etnologour Donatien Laurent. Adkemer a reas an DARELLOÙ ENTERKELTI, o saveteiñ liammoù natur, bet briket gant rouantelezhioù Bro-C’hall ha saoz.
Heuliad d’ar c’houlzad-se, GOUARNET eo bet hon BREZELOÙ, 1870, 1914-18, 39-45 (hep disoñjal KAMP CONLIE evit ar c’hentañ hini, goude-se Indez Sina, Aljeria). Pariz ha Bro-C’hall a zo kiriek da varv kantadoù a vilionoù a Vretoned (ar re douget-tout).
XXvet kantved
Ur c’hantved kentoc’h euzhus e oa, ha koulskoude pinvidik e krouidigezh ha gant mizioù plijus (daoust ma ne oant ket evit hollvedel).
Ar vruzhunadenn evit dizalc’hiezh Breizh a zo deuet da-heul ar « bretonelouriezh » a gonten diwar-benn en nec’h. Ar MOUVEMENT “RANNVROEL” (Kevredigezh rannvroel Breizh), ha goude-se an hini « NATIONALEL » e 1911 (Strollad broadel Breizh) a voe kentañ (a-raok ar « Brezel Meur ») liammet gant un tu dehou kentoc’h roueelour (ha daoust da dud war an tu kleiz evel Émile MASSON dija).
Euruset da’m c’harantez evit an tu kleiz, tud eus an tu-se a grogas d’en em zistag diouzh ar naontegezhioù broadel gall evel ma oant “e kleiz” abaoe ar Dispac’h. Dre vrasaat an hent, o deus desket pegen PROGRESIF e c’hell bezañ ur STOURM Breizh. Emichañs eo Émile Masson (1869-1923) an hini en diskouez an ober a-se ar gwellañ.
Goude ar kentañ brezel bed, pa oa divinet ar spisadur a-berzh an denelezh, an hanter-vrezel a zo bet pinvidik a-fed sevenadur, en hollvedel hag e Breizh ivez. Dispachet eo bet ar REVOLUTION Breizh e-barzh ar REYEN gant GWALARN dreist-holl, da skouer, gant troioù bras al levrioù etrevroadel ha mojennoù heni-kozh, gant al lodenn-mañ a glot gant labour Jarl PRIEL, gant Jakez RIOU (da c’houde Tangi MALMANCHE), hag an oberenn a Roparz HEMON. Ar SEIZ BREUR (1923-1947), gant Jeanne MALIVEL, René-Yves CRESTON ha Xavier DE LANGLAIS, a stagas ur KEAV ARZ BREIZH en kempred hag abant-garde.
N’hellin ket displegiñ er roll-mañ, met kavet e c’heller kement all en tu sevenadurel hag istor, hag al levrioù brezhoneg ha galleg a-benn bezañ roet plijadur ouzh Breizh gant o barregezh a-dreuz o devez.
Ar stourmerien politikel ivez a fell dezho dilezel ur c’halvezoniezh politikel bennak. Émile Masson, Maurice Duhamel, ha Yann Sohier a glask lakaat ar c’houlenn emrenel e-kreiz ur framm denelour ha progresif. Dindan o levezon, ez a ar STROLLAD EMRENTED war-zu an tu kleiz da gentañ. Ar PCF a ziskouez ur sikour bennak dezhañ e-pad ur prantad.
E 1931, un tamm a-raok ma tarzhas (gant ar Gwenn-ha-Du en dindan douar) delwenn kêr-Roazhon (savet e simbol ur Vreizh astennet ha dalc’het dindan beli estren), ez eo bet ganet ar PNB, PEURUNV BREIZH NATIONALEL (da chom hep eveshaat gant ar Strollad broadel gall a-raok ar brezel kentañ bed). Er c’hreiz hag en tu all eus ar spektrum politikel, ez eus reoù (ar vreudeur Delaporte) gant un sklaeradur demokratek kristen, hag all re en em levezoniñ gant ar vodernaat faskour pe naziek (da skouer Céléstin Lainé ha Olier Mordrel). Kement-mañ a gas ar vodernaat-se war-raok. E 1931 ivez, tud eus an tu kleiz a enep ar PNB, gant Morvan Marchal (kalz tamallet ha krouer ar banniel breton), Goulven Mazeas, ha reoù all a ziazezas ar LIG FEDERALISTE BREIZH. E 1933 e voe krouet AR FALZ, ur gevredigezh sevenadurel laikezh ha progresif (gant Yann Sohier, tad Mona Ozouf en o zouez).
Ar REPOBLIKANED breton (diwar ar muianv breton), o deus, a-dra sur (nemet ur prantad evit ar gomunourien) dilezet kudennoù dieubidigezh ar boblou, pa teu da vezañ eus o folk dezho o-unan, o laoskel re an tu kleiz da gaout o flas, marginalizet, d’an holl pe d’an darn vrasañ, re ar stourm evit ur Breizh denelour hag emren. An daou dermen-se a zo stummet en ur mod ken koherent gant lod, o deus kavet, e-pad meur a rummad, ur skeudenn start-kenañ evit doare antinomik. Hemañ a zo dre ur nebeud a vroadelourien breton eus an tu kleiz.
An onestiz diazez a gas, koulskoude, da chom soñj eus MILIAD BROADELOURIEN FRANÇ eus ar stad-se, e Breizh ivez, hag o deus, e-pad ar c’hann broadour nazi, lorbet ken stank hag ar TRIKOLORE eget na oant e Breizh pe GWENN-HA-DU (krouet gant ar demokratek Morvan Marchal – Kevre federaliste –).
Ar brezel hag al LU GERMAN o deus kaset tost da ur GANTAD a VROADOURIEN BREIZH da emglev gant an alouber nazi. Tud all o deus graet kement-se ivez d’ul liveoù disheñvel, lod gant muioc’h a c’houzañv. Da gentañ, Vichy hag an Alamaned o doa skoazellet, ha goude-se douget ar c’hoantoù breizhat, o kreñvaat anezho. Vichy a grouas broioù, met a zeketas Breizh (hag ar lezenn-se eus Stad Frañs pro-nazi n’eo ket bet nullet c’hoazh hiziv an deiz).
Ne diskar ket an dra-se, evel-just, ar FAOUTOÙ hag ar TORFOUZOÙ (gant ur vurutellad a zo bet kondaonet ; ur strollad kannaded eus Kembre o doa roet ul linenn barn justoc’h).
Alies e vez “ankouaet” AN TU KLEIZ eus ar stourm emren ha “broadelour” (splann a ran va soñj war ar sujed-se em levr), en doa dibabet al lodenn vrasañ eus e izili da vont er REZISTAÑS. O niver a zo KENSTROLLAD d’an hini eus ar vroadelourien breizhat a zo bet en tu all. An heñveliezh-mañ a laka ur gwel disheñvel war meur a ditour a fell dezho lazañ ar wirionez ha moushaat (perak ?). Lod eus ar VROADOURIEN BREIZH o deus kavet ar MARV pe AN DIZPLAC’HIÑ dindan an aloubadeg. Kement-se a c’hoarvezas dreist-holl e boc’h Sant-Nazer. Disoñjal an dra-se a zo muioc’h eget diegi.
An amzer a-vremañ (1945-1965), a-raok an istor rakwar).
Setu amañ evit dremmwel ar pezh am eus roet e-barzh va levr evit reiñ e soñj d’an holl.
Goude ar brezel, e voe un amzer donedigezh evit sevenadur Breizh ha hec’h ekonomi. Mennozh ar bagad diwar skouer
ar sonerien skosat, en heuliad eus ar sonerien diwezhañ eus Breizh (Bodadeg ar Sonerion, o rakprezegennerien
oa Kenvreuriezh ar Viniaouerien) a voe ur c’hreizad start. E zisplegadur kreñv hag o vont war-raok
en deus roet lañs d’ur c’hentañ adsaver hag un eil, adalek kreiz ar bloavezhioù 1960 betek hiziv. Tro-dro d’ar bagadoù,
e vo lakaet an holl draoù da vont en-dro : ar c’hirv-c’heltek, ar festoù (Kernev-Veur, Brest, Bleun-Brug), ar c’horalennoù,
ar gouren, adkregiñ gant ar kan-ha-diskan ha ganedigezh ar fest-noz sonerezh gant sonerezh dre liamm-son (ha na ankounac’haomp ket hor telenn geltiek!).
Bro breizh a dremen buan d’ur gevredigezh nevez. Ar CELIB (Kuzul evit studiañ ha kejañ da gentañ ar c’hudennoù breizhat)
a zo bet savet diwar un nevedigezh dibar e Breizh evit diorren un ekonomiezh start, met gant perzhioù damantoù kizidik (dreist-holl a-fed an endro). Diwezhatoc’h, e penn-kentañ ar bloavezhioù 1960, e teuas ur reveulzi bras a-fet labour-douar tro-dro da Alexis Gourvennec : ar “fellagioù” breizhat a zistroas eus brezel Aljeria a stourmas – en ur respont d’an traoù na oa ket bet klevet c’hoazh – evit difenn al labour-douar e Breizh (gant perzhioù disamm). Renée Vautier a zegasas ar film Kaout 20 vloaz er C’hreisteiz. Gant ma soñjoù hag em loc’h eus derc’hadoù broadel Aljeria, ouzhpenn gant ar soñj ez eo Breizh ha Korsika kêriadoù e Europa. Me a zo entanet evit ne c’hoarvezfe ket gwall daolioù dre-se.
E 1957, e voe krouet ar MOB (Muzul evit ur genvez sevenadur Breizh) ha dindan 17 vloaz e oa deuet ma emezeladoù evel ar re yaouank all. Hor yezh a gaset da gement m’eo disoc’hoù nevez o tont. E 1964, dre ur brud disparti eus ar MOB, e voe savet an UDB
(Unvaniezh Demokratel Breizh), a gemeras perzh da ziskouez an ankouarn sur eus an mennozh breizhat gant tu kleiz. Re yaouank all a voent d’an ampoent fellagioù breizhat ha setu ma zeuas da vout FLB (Framm Emglevadeg Breizh) pe ARB (Arme Revoliutionerezh Breizh). Evit va perzh din, em bije dalc’het bezañ ecumenik gant va soñjoù en emgann evit Breizh. Am boa difennet brizonidi FLB, heñvel ouzh Rocard, evel ma oan laouen gant UDB. Met n’on ket a-du gant pep tra.
5vet REPUBLIK (1955, 1972, 1982) he deus kendalc’het gant an dilammazh eus Breizh ar Su, hervez urzh renet gant Vichy. Torfed anti-demokratel-se a zo bet adkrouet gant François HOLLANDE e 2015. Gouarnourien-se o deus, en un doare pe unan all, roet dezho o-unan ur GOURC’HEMENN DOUÉL war an DAÑJER hag an identelezh eus ar bobl vrezhon.
Me a zistroio sur a-walc’h evit klokaat ar pennadoù-mañ. E oa splann, pa oar pep hini e peseurt doare emañ va istor personel troet gant an istor hollek eus Breizh, adalek ar brezel d’en amzer a vremañ.
Em eus lakaet dija ur poent bihan a zo bet disoñjet : an disteradeg da gas d’ober etre ar kentañ ADNEVEZ (1945-1965) hag an eil (adalek 1966 betek hiziv).
Va levr-buhez a gont resisoc’h ar prantad diwezhañ-se. Me a c’hellfe atav lakaat soñjoù ouzhpenn diwar-benn Breizh o vont war hent ar bloavezh 2000, hag ivez war an hentoù diouzh an D’UNKNOWN.
Me a ginnig ur 3vet Adnevez a c’hellfe bezañ ganet, dre ur STATUD DIERBIN hag an AUTONOMIEZ a c’hello an dud eus Breizh tapout (2032 ?), ma fell dimp reiñ d’hor diskibien hag an holl breudeur ha c’hoarezed an TEZIOÙ hag ar POTENTIELLOÙ breman kreno.
Ar stourm-mañ a zo un darn eus ur stourm hollek evit an DENNED, ha gant al PLANEDENN ivez.